اوراق مشتقه یکی از انواع اوراق بهاداری هستند که ارزش آن‌ها منتج شده از اوراق یا کالای دیگری می‌باشد که به منظور مدیریت سرمایه و کاهش ریسک ایجاد شده‌اند. اوراق مشتقه در دهه‌های اخیر با استقبال زیادی مواجه شده‌اند و توانسته‌اند در عین پوشش ریسک، بازدهی مناسبی را برای سرمایه‌گذاران این اوراق به ارمغان بیاورند. از جمله رایج‌ترین اوراق مشتقه در ایران می‌توانیم به قراردادهای آتی و اختیار معامله اشاره کنیم.
در ادامه‌ی این مقاله با اوراق مشتقه، انواع آن و سازوکار هر یک آشنا خواهیم شد.
اوراق مشتقه
اوراق مشتقه یا Derivatives اوراق بهادار منتج از سهام یا کالا می‌باشند؛ به این شکل که ارزش آن‌ها وابسته به یک دارایی پایه مانند سهام، کالا، اوراق قرضه و... می‌باشد به نوعی که با تغییر و نوسان در قیمت دارایی پایه، ارزش اوراق مشتقه نیز دستخوش تغییر می‌شود. این اوراق حق ادعا (مالکیت) در سهام یا دارایی پایه هستند و در شرایط معینی حق واگذاری یا دریافت (حق خرید و فروش) تعداد مشخصی سهام یا دارایی پایه را دارند. اوراق مشتقه سهام می‌توانند توسط شرکت یا سرمایه‌گذاران ایجاد شوند. از انواع اوراق مشتقه می‌توانیم به اوراق حق‌تقدم، قراردادهای آتی، پیمان آتی، سواپ و اختیار معامله اشاره کنیم که در ادامه با این اوراق آشنا خواهیم شد.
تاریخچه اوراق مشتقه
پیدایش اوراق مشتقه در جهان به بازار محصولات کشاورزی شیکاگو در سال 1848 باز می‌گردد. در آن زمان کشاورزان همیشه نگران نوسانات قیمت محصولات خود بودند؛ برای مثال کشاورزی که محصول گندم تولید می‌کند را در نظر بگیرید، این کشاورز ممکن است نگران این باشد که برای مثال در سال آینده کشاورزان زیادی به کاشت گندم مبادرت کنند عرضه گندم زیاد شود و قیمت گندم در سال آینده کاهش پیدا کند. از طرف دیگر یک نانوا را در نظر بگیرید که نگران این است که سال بعد به دلیل شرایط آب و هوایی محصولات گندم از بین بروند و قیمت گندم افزایش پیدا کند.
با توجه به مطالب بالا، کشاورز به عنوان عرضه کننده نگران کاهش قیمت و نانوا به عنوان تقاضا کننده، نگران افزایش قیمت در آینده می‌باشند؛ در نتیجه نانوا و کشاورز بر آن شدند که قراردادی با هم انعقاد کنند و به موجب آن نوع مشخصی از گندم را به مقدار مشخصی، در قیمت مشخصی و در تاریخ مشخصی در آینده باهم معامله کنند. این قرارداد، مقدمه‌ی پیدایش قراردادهای آتی یا Futures contract شد.
با گذر زمان و در سال 1973 بازار رسمی ابزارهای مشتقه ایجاد و در حال حاضر بازار بورس کالای شیکاگو و نیویورک از جمله بزرگترین بازارهای مشتقه جهان هستند. اوراق مشتقه در بازارهای رسمی بورس به صورت سازمان یافته و همچنین در بازار های خارج از بورس یا OTC (Over The Counter) در حال معامله هستند که در حال حاضر معاملات اوراق مشتقه در بازارهای خارج از بورس از حجم بالاتری برخوردار هستند.
سابقه استفاده از اوراق مشتقه در ایران به کمتر از دو دهه می‌رسد و با تصویب قانون بازار سرمایه در آذر ماه سال 1384، این اوراق به رسمیت شناخته شدند و در سال 1387 استفاده از این اوراق به صورت قراردادهای آتی کالا شکل گرفتند.
انواع اوراق مشتقه
همانطور که در مطالب بالا اشاره کردیم، اوراق مشتقه اوراقی هستند که به خودی خود ارزش ندارند و ارزش آن‌ها مشتق شده از یک دارایی پایه مانند سهام، کالا و... می‌باشد. اوراق مشتقه بسته به نوع استفاده، سررسید، نوع اعمال و حق مالکیت و مواردی از این دست، دارای انواع مختلفی می‌باشند که به صورت کلی به چهار نوع قراردادهای آتی، پیمان آتی، معاوضه و اختیار معامله تقسیم می‌شوند. در ادامه با انواع اوراق مشتقه بیشتر آشنا می‌شویم.
1.قراردادهای آتی (Future Contract)
قراردادهای آتی توافقنامه‌ای بین خریدار و فروشنده برای انجام معامله در زمان مشخصی در آینده می‌باشد. در این توافقنامه خریدار متعهد به خرید دارایی از قبل مشخص شده، به میزان تعیین شده طبق توافقنامه، به قیمت از قبل توافق شده و در زمان مشخصی در آینده می‌شود؛ همچنین فروشنده نیز متعهد به فروش دارایی از قبل مشخص شده، به میزان تعیین شده طبق توافقنامه، به قیمت از قبل توافق شده و در زمان مشخصی در آینده می‌شود. قراردادهای آتی قراردادهای رسمی و سازمان یافته زیر نظر بورس‌های رسمی هستند.
در اصطلاح فردی که در یک قرارداد آتی متعهد به خرید می‌شود، موضع معاملاتی خرید یا Long Position می‌گیرد و همچنین فردی که در یک قرارداد آتی متعهد به فروش می‌شود، موضع معاملاتی فروش یا Short Position می‌گیرد.
طبق قرارداد آتی خریدار هزینه انجام معامله را در تاریخ سررسید قرارداد به فروشنده پرداخت می‌کند و همچنین فروشنده نیز کالا یا سهام را در تاریخ سررسید به خریدار واگذار می‌کند. حال ممکن است این سوال مطرح شود که اگر خریدار یا فروشنده به قرارداد پایبند نباشند چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ در پاسخ باید گفت که در بازارهای رسمی بورس در هنگام انعقاد قرارداد آتی از خریدار و فروشنده وجهی به عنوان وجه تضمین دریافت می‌شود که به صورت روزانه و توسط موسسه پایاپای تسویه می‌شود که این موضوع باعث می‌شود خریدار و فروشنده یا به تعهد خود پایبند بمانند یا در صورت خروج از توافق، درصدی از وجه تضمین به عنوان سود به طرف مقابل پرداخت شود. در مقالات بعدی به تفصیل در مورد قراردادهای آتی صحبت خواهیم کرد.
2.پیمان‌های آتی (Forward)
پیمان‌های آتی یا فوروارد کاملا مشابه با قراردادهای آتی هستند با این تفاوت که پیمان‌های آتی بر خلاف قراردادهای آتی که در بازارهای رسمی بورس و تحت نظارت بورس معامله می‌شوند، در بازارهای خارج از بورس (OTC) و بدون نظارت بورس معامله می‌شوند و به نوعی غیراستاندارد هستند.
3.قراردادهای معاوضه (Swap)
در قرارداد معاوضه یا سوآپ دو طرف متعهد می‌شوند که برای یک بازه زمانی مشخص یک دارایی و منافع حاصل از آن را با یکدیگر معاوضه کنند؛ البته بعد از اتمام سررسید قرارداد دارایی‌ها و منافع آن‌ها به صاحبین اولیه بازمی‌گردد.
4.اختیار معامله (Option)
اوراق اختیار معامله از نظر ماهیت تشابه بسیار زیادی با قراردادهای آتی دارند و تنها تفاوت آن‌ها این است که در قراردادهای آتی دو طرف معامله متعهد به انجام معامله بودند اما در اختیار معامله خریدار اختیار خرید و فروش این اختیار را دارد که معامله را انجام دهد یا انجام ندهد و در طرف مقابل فروشنده اختیار خرید و فروش نیز متعهد به فروش است.
اوراق اختیار معامله به دو صورت اختیار خرید و اختیار فروش وجود دارند که در هر کدام یک طرف معامله خریدار و طرف دیگر فروشنده وجود دارد؛ برای مثال خریدار اختیار خرید با پرداخت مبلغی (پریمیوم) به فروشنده اختیار خرید این اختیار را کسب می‌کند که در تاریخ مشخصی (سررسید) دارایی موضوع قرارداد را به قیمت مشخصی (قیمت اعمال) از فروشنده خریداری کند و فروشنده نیز ملزم به فروش دارایی به فرد خریدار اختیار خرید است. اما در مورد اختیار فروش باید گفت که خریدار اختیار فروش این اختیار را دارد که در تاریخ مشخص، دارایی موضوع قرارداد را به قیمت مشخص به خریدار اختیار فروش بفروشد.
در یک طبقه بندی دیگر، اوراق اختیار معامله به دو نوع اروپایی و آمریکایی تقسیم می‌شوند؛ به این شکل که در نوع اروپایی خریدار و فروشنده اختیار تنها در تاریخ سررسید می‌توانند معامله را انجام دهند اما در نوع آمریکایی هر زمان تا سررسید امکان معامله وجود دارد.
مثال
فرض کنید آقای الف با پرداخت 1000 تومان (پریمیوم) اختیار خرید سهام شرکت ب را خریداری می‌کند و این حق را دریافت می‌کند که در تاریخ 3 ماه بعد (سررسید) سهام شرکت ب را به قیمت هر سهم 25.000 تومان (قیمت اعمال) خریداری کند. حال در تاریخ سررسید حالت‌های زیر ممکن است پیش بیاید:
1.قیمت سهام در بازار کمتر از قیمت اعمال: در این صورت منطقی است که آقای الف کالا را در بازار نقدی خریداری کند و از اختیار خرید خود استفاده نکند. در این حالت آقای الف 1000 تومان (پریمیوم) زیان می‌کند.
2.قیمت سهام در بازار برابر با قیمت اعمال: در این حالت در حالت بی‌تفاوتی قرار داریم و چه آقای الف سهام را در بازار نقدی خریداری کند چه اختیار خرید خود را اعمال کند تفاوتی ندارد و در آخر باز 1000 تومان (پریمیوم) زیان می‌کند.
3.قیمت سهام در بازار برابر با قیمت اعمال + پریمیوم: در این حالت قیمت سهام برابر با 26.000 تومان است و آقای الف چه سهام را در بازار نقدی به قیمت 26.000 تومان خریداری کند و چه اختیار خرید خود را اعمال کند و به قیمت 25.000 تومان سهام را خریداری کند، از آنجا که 1000 تومان پریمیوم برای اختیار خرید پرداخت کرده است پس تفاوتی ندارد و در حالت سر به سر است.
4.قیمت سهام در بازار بیشتر از قیمت اعمال + پریمیوم: فرض کنید در این حالت قیمت سهام برابر با 30.000 تومان است و آقای الف در صورتی که اختیار خرید خود را اعمال می‌کند؛ سهم را به قیمت 25.000 تومان خریداری کرده و سپس می‌تواند در بازار نقدی به قیمت 30.000 تومان بفروشد و با توجه به 1000 تومان پریمیوم، 4000 تومان یا در واقع 15% بازدهی کسب کند.
در مقالات بعدی در مورد اختیار معامله خرید و فروش، نمودارها، قیمت‌گذاری و استراتژی‌های استفاده از آن‌ها بیشتر صحبت خواهیم کرد.
اهداف استفاده از اوراق مشتقه
1.پوشش ریسک (Hedge): افراد ممکن است با استفاده از اوراق مشتقه در پی پوشش ریسک یا به نوعی بیمه کردن دارایی‌های خود در مقابل نوسانات قیمت دارایی در بازار نقدی باشند.
2.آربیتراژ: آربیتراژ در واقع کسب سود از اختلاف قیمت یک دارایی در دو بازار مختلف است. آربیتراژکنندگان ممکن است با خرید اوراق مشتقه و انجام معامله و دریافت دارایی و سپس فروش دارایی در بازار نقدی به کسب سود بپردازند.
3.سفته بازی: سفته بازان افرادی هستند که ممکن است در قراردادهای آتی و اختیار معامله فعالیت کنند و قصد دریافت یا تحویل دارایی موضوع قرارداد را نداشته باشند؛ اما با معامله موقعیت‌ها مختلف به کسب سود بپردازند.
سلام، لطفاً نظر خودتو درباره این پست بنویس 😍