مقالات آکادمی پاداش | ابزارهای مالی اسلامی ( صکوک )

بنگاه‌های اقتصادی در جهت تاسیس و یا توسعه کسب و کار خود نیازمند منابع مالی هستند. طبق آنچه که در مقاله تامین مالی و انواع آن خواندیم، شرکت‌ها می‌توانند از طریق روش‌های تامین مالی مبتنی بر سرمایه و یا بدهی اقدام به تامین مالی داشته باشند. اما نکته که در تامین مالی مبتنی بر بدهی وجود دارد این است که اوراق قرضه از آنجایی که دارای سود تضمین شده و ثابت هستند، طبق احکام اسلامی در حکم ربا هستند، درنتیجه ابزارهای مالی اسلامی (صُکوک) به منظور تامین مالی پروژه‌ها در جوامع اسلامی ایجاد شدند.

صکوک جمع صک و به معنای سند و سفته و معرب کلمه چک است. این اوراق از جمله ابزارهای مالی اسلامی شمرده می‌شوند که بر مبنای قراردادهای مورد تایید اسلامی طراحی شده‌ و در بازارهای مالی قابلیت معامله دارند. دارندگان اوراق صکوک به صورت مشاع مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آن می‌باشند.

تاریخچه صکوک

دکتر منذر قحف، متخصص سوریه‌ای اقتصاد اسلامی مبتکر اوراق صکوک است. او در سال 1997 میلادی، اوراق صکوک را طراحی و به عنوان ابزاری برای تامین مالی به بازارهای سرمایه اسلامی معرفی نمود.

چندین سال قبل از مطرح شدن اوراق صکوک توسط دکتر منذر قحف و در سال 1994 میلادی، مشابه این اوراق در بازار سرمایه ایران، با عنوان اوراق مشارکت مورد استفاده قرار می‌گرفت و در واقع ایران کشور پیشرو در استفاده از اوراق صکوک بود. این اوراق از نوع صکوک مشارکت بودند و برای تامین مالی پروژه‌های شهری مورد استفاده قرار می‌گرفت. در آن سال شهرداری تهران به عنوان ناشر، اولین اوراق مشارکت را برای تامین مالی پروژه بزرگراه نواب منتشر کرد.

با گذشت زمان این اوراق با استقبال زیادی در ایران و همچنین کشورهای اسلامی مواجه شد و امروزه از اوراق صکوک به منظور تامین مالی پروژه‌های گوناگون در نقاط مختلف جهان استفاده می‌شود.

تفاوت اوراق صکوک با اوراق قرضه

1.اوراق صکوک نشانگر مالکیت یک دارایی ولی اوراق قرضه صرفا نشانگر یک تعهد بدهی است به صورتی که دارندگان اوراق قرضه در حکم وام‌دهندگان به ناشر اوراق هستند که نرخ بهره ثابتی را دریافت می‌کنند.

2.اعتبار اوراق قرضه به ناشر آن وابسته است ولی اعتبار اوراق صکوک به ارزش دارایی پشتوانه بستگی دارد.

3.دارایی مبنای انتشار اوراق صکوک از نظر شرعی باید بدون مشکل و مجاز باشد در صورتی که در اوراق قرضه لزوما به این شکل نیست.

4.معامله صکوک در واقع معامله مالکیت دارایی است ولی در اوراق قرضه صرفا معامله یک تعهد بدهی است.

5.دارایی مبنای انتشار اوراق صکوک ممکن است که افزایش ارزش داشته باشد و در نتیجه ارزش اوراق صکوک نیز افزایش می‌یابد ولی در اوراق قرضه امکان افزایش اصل بدهی وجود ندارد.

انواع اوراق صکوک

اوراق اجاره: اوراقی هستند که بر اساس عقد اجاره منتشر می‌شوند و بیانگر مالکیت مشاع دارندگان اوراق در دارایی مبنای انتشار اوراق است که اجاره داده‌ می‌شود.

اوراق مرابحه: اوراقی هستند که دارندگان به صورت مشاع مالک دارایی مالی هستند که دارای بازدهی ثابت هستند.

اوراق استصناع: اسناد دارای ارزش یکسان هستند و برای تجمیع وجوه لازم جهت ساخت کالایی استفاده می‌شوند.

اوراق مشارکت: این اوراق که معمولا توسط دولت یا شرکت‌های تعاونی منتشر می‌شود، نشانگر مالکیت دارندگان آن، نسبت به بخشی از یک دارایی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه دارندگان اوراق مشارکت است.

اوراق قرض‌الحسنه: این اوراق بر اساس قرارداد قرض و بدون بهره‌اند و ناشر به میزان ارزش اسمی اوراق به دارندگان بدهکار و ملزم به پرداخت ارزش اسمی در تاریخ سررسید اوراق است.

اوراق وقف: این اوراق به ارزش اسمی و به مدت معین منتشر و به واقفینی که قصد مشارکت در اجرای یک طرح را دارند واگذار می‌شود.

اوراق مضاربه: این اوراق به‌منظور جمع‌آوری وجوه جهت انجام فعالیت اقتصادی یا بازرگانی است. در پایان هر معامله یا پایان هر دوره زمانی سود حاصل از این فعالیت بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق ثبت شده است میان بانی و دارندگان اوراق تقسیم می‌شود.

اوراق سلف: هنگامی که شخصی تولید کالای معینی را مورد هدف قرار می‌دهد؛ با انتشار این اوراق منابع مالی مورد نیاز خود را تامین می‌کند. در واقع دارندگان اوراق، کالای مورد نظر را پیش خرید کرده‌اند.

اوراق منفعت: این اوراق بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام می‌باشد.

اوراق جعاله: این اوراق بر اساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحویل خدمتی شده است. پس از پایان خدمت، دارندگان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود.

اوراق وکالت: این اوراق به منظور تامین مالی جهت تملک یا سرمایه‌گذاری در دارایی‌ها، کالا یا خدمات منتشر می‌شود.

اوراق مزارعه: اوراق مزارعه نشانگر مالکیت مشاع دارندگان آن بر زمین زراعی یا دیگر نهاده‌های تولیدی زراعی است که بر اساس قرارداد مزارعه برای کشت و زرع در اختیار عامل مزارعه گذاشته می‌شود.

اوراق رهنی: اوراق بهاداری است که با هدف خرید مطالبات رهنی توسط ناشر منتشر می‌شود. منظور از مطالبات رهنی، مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی است که ناشی از قراردادهای مبادله‌ای مانند فروش اقساطی، اجاره به‌شرط تملیک و جعاله به‌جز سلف است.

اوراق خرید دین: این اوراق به‌منظور خرید مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی به‌جز مطالبات ناشی از عقد سلف منتشر می‌شود. منظور از مطالبات در این نوع صکوک، مطالبات ریالی مدت‌دار اشخاص حقوقی از اشخاص حقیقی و حقوقی ناشی از قراردادهای مبادله‌ای از قبیل فروش اقساطی، اجاره به‌شرط تملیک و جعاله به‌جز سلف است.

اوراق صکوک دارای انواع دیگری نیز هستند ولی از متداول‌ترین اوراق صکوک می‌توان به اوراق اجاره، مرابحه، مشارکت، منفعت و استصناع اشاره کرد که در مقالات بعدی به تفکیک به بررسی این اوراق خواهیم پرداخت.